Hadis Bulma Yöntemleri

Hadis Araştırma Metodu

Hadislerin hangi kaynakta geçtiğini bulmak için geliştirilen usullerin uygulanmasında hadisin isnadında veya metnindeki bir özelliğin bilinmesi önemlidir.

Hadisin ilk ravisi olan sahâbî biliniyorsa müsnedlere ve Mizzî’nin Tuhfetü’l-eşrâf’ı gibi sahâbî isimlerine göre alfabetik eserlere, sahâbîden sonraki ravi biliniyorsa merâsil kitaplarına, isnaddaki bir raviden hareket edilecekse cerh-ta‘dîl ve ricâl kitaplarına, müellifin ilk hocası konumundaki ravi belli ise mu‘cem ve meşyeha türü eserlere başvurulabilir.

Hadisin metni esas alınıyor ve ilk kelimesi biliniyorsa etrâf kitapları ile miftah ve fihristlere, metindeki herhangi bir lafzın bilinmesi durumunda Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî gibi eserlere başvurulabilir.

Hadisin konusu üzerinden araştırma yapılacaksa câmi, musannef ve sünenlere müracaat edilebilir.
Hadisin sıhhati hakkında daha önce verilmiş bir hüküm esas alınmak suretiyle de araştırma yapılabilir. Meselâ mevzû olduğu söylenen bir hadis için öncelikle mevzûat kitaplarına, meşhur bir hadis için meşhur hadislere dair literatüre bakmak gerekir.

Dilden dile dolaşan meşhur bir sözün hadis mi, kelam-ı kibar mı olduğu bilinmiyorsa Keşfu’l-hafâ benzeri eserlere bakılmalıdır.

Hadis Bulma Yöntemi

Bir hadisi ararken elimizde beş seçenekten biri olduğunu varsayarak hadis bulma yöntemini bu dört seçeneğe göre anlamaya çalışalım. Bu seçenekler;

– Hadiste geçen bir ya da birkaç kelime vardır.
– Aradığımız hadisin konusunu biliyoruzdur.
– Aradığımız hadisin senedine veya metnine ait bir özelliğini biliyoruzdur.
– Hadisin ilk ravisini biliyoruzdur.

Şimdi bu kriterlere göre hadis bulma yöntemlerini öğrenelim.

1. Hadiste Geçen Kelimeden Hadisi Bulma
Hadisin İçerisinde Geçen Kelimeyle Bulma
Hadis içerisinde geçen kelimelerden hareketle hadisi bulmak için iki yol kullanılabilir. Bu iki yolu, Konkordans ve diğer çalışmalar olmak üzere iki başlık altında ele alacağız.

a. Concordance

Arapça olarak el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâzi’l-hadisi’n-nebi adını taşıyan ve kısaca Kondordans diye anılan hadis fihristi, Amsterdam Kraliyet Akademisi’nin himayesinde ve değişik ülkelere ait on beş kadar akademi ve enstitünün ilmi ve mali desteğiyle gerçekleştirilmiş modern bir çalışmadır.
Kütüb-i sitte’ye ilave olarak Dârimî’nin Sünen’i, İmam Mâlik’in Muvatta’ı ve İmam Ahmed b. Hanbel’in Müsned’ini ihtiva eden bu eserin hazırlanması için çalışmalar fiilen 1916 yılında Juynboll, Wensinck, Horovitz’in önderliğinde on beşi aşkın akademiyle enstitünün ilmî ve malî desteği, beşi müslüman, diğerleri şarkiyatçı altmış dört kişinin katkısıyla başlayan çalışma 1987’de tamamlanmıştır.

Muhammed Fuâd Abdülbâkî, el-Mu‘cemü’l-müfehres’in ilk fasikülü kendisine gönderilince bulduğu hataları tashih edip önerilerde bulunmuş, bunun üzerine proje heyeti diğer fasiküllerin son tashihlerini ve gerekli ilâveleri yapmasını ona teklif etmiş, böylece eseri hazırlama heyetine dahil edilen M. Fuâd Abdülbâkî vefatına kadar (1968) projeye katkısını sürdürmüştür.

Eserin ilk cildi çalışmaya başlanılmasından yirmi yıl sonra çıkmış, son cildi de (el-Fehâris) 1988’de yayımlanmıştır. Kitap Fransızca olarak Concordance et indices de la tradition musulmane, Arapça olarak el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî şeklinde anılmış, kısaca Concordance ve el-Mu‘cemü’l-müfehres diye meşhur olmuştur.

Çalışmanın ilk yedi cildinde hadislere, VIII. cildinde ise senedlerin sahâbî râvileri ve hadis metinleri içinde geçen şahıs, kabile, fırka, mezhep, din, melek, cin, şeytan, put, hayvan, şehir, ülke, dağ, göl, nehir ve diğer yer adlarıyla nisbelere yer verilmiş, Kur’an ayetlerinin geçtiği yerler gösterilmiştir. Farklı şekillerde anılan şahıs, terim ve yer adları bir defa zikredilmiş, diğer yerlerden buralara atıf yapılmıştır.

Eserden rahatlıkla faydalanabilmek için, birinci cildinde verilen rumuzların anlamı, kelimelerin dizilişi, hadisin verilen kitapta bulunması gibi bilgilere göz atmak gerekmektedir.
Hadiste geçen kelimeyi ararken nadir kullanılan bir kelimeyle arama yapmak bulmayı kolaylaştıracaktır. Bir hadis için bir-iki kelimeden bakılıp da bulunmazsa başka kelimelerden aramayı sürdürmek lazımdır. Hemen bu hadis kütüb-i tis‘a’da yok dememek lazımdır.
Bu eseri müsteşrikler kendi çalışmalarında kolaylık sağlamak maksadıyla planlamışlardır. Bunun için büyük paralar ve emek sarf etmişler ve ortaya çıkan çalışmadan sadece 500 nüsha bastırmışlardır. Eser daha sonra ofset yoluyla basılarak çoğaltılmıştır.

b. Diğer Çalışmalar

Bu tarzda kullanılabilecek daha birçok fihristler ve kullanım kılavuzları vardır. Bunlardan bazıları, üzerlerine hazırlandığı kitaplarla birlikte basıldığı gibi, ayrı basılanları da vardır. Bunlara örnek olarak şu çalışmaları zikredebiliriz.

– Fihrist li elfâzi’l-cami’i’t-tirmizî, İzzet Ubeyd ed-Dais, Humus
– Fihrist li elfâzi’s-sahih müslim (kitabına ekli), Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire, 1955
– Fehârisu’l-ümm, Dr. Yusuf Abdurrahman el-Maraşlı, Beyrut, 1988
– Fehârisu musannef abdirrezzak, el-Mektebetü’l-İslamî, Beyrut, 1987
– Fehârisu müsned-i ahmed b. hanbel, Beytu’l-Efkâr, Riyad, 1999 (PDF)

Hadisin Birinci Kelimesinden Hadisi Bulma

Bu usûl hadis metninin birinci kelimesi bilindiğinde kullanılır. Bu yolun kullanımında, hadisleri harf sırasına göre düzenleyen kitaplar ile halk arasında dolaşan meşhur hadisleri ihtiva eden kitaplar bize yardımcı olacaktır.

a. Harf Sırasına Göre Tertipleyenler

Hadislerin harf sırasına göre tertip edilmesi sonraki dönemlerde görülen çalışmalardır. Bu usulü kullanan müellifler farklı kaynaklardan hadisleri toplamış, senetlerini hazfetmiş ve kullanım kolaylığı sağlamak için derledikleri bu hadisleri harf sırasına dizmişlerdir.
Hadisleri harf sırasına göre tertipleyen bu tür eserlerde aramaya başlamadan önce, elimizdeki metnin hadisin baş tarafına ait metin olup olmadığından emin olmamız gerekir.

– el-Camiu’s-Sağîr – Kebîr

Celâleddin es-Suyûtî’nin hadis alanındaki eserlerden iki eseri el-Camiu’s-Sağîr ve el-Camiu’l-Kebîr’dir. Kısa ve özlü hadislere tahsis edilen el-Camiu’s-Sağîr’de hadisler ilk kelimelerine göre alfabetik olarak sıralandığı için senedler tamamen hazfedilmiştir. Her hadis metninden sonra hadisin bulunduğu kaynaklar, birer remiz ile gösterilmiştir. Bu kitabta 10.031 adet hadis bulunmaktadır. Rivayete göre kitapta uydurma rivayet bulunmamaktadır.

Suyûtî’nin bütün hadisleri bir eserde toplamak amacıyla telif ettiği el-Camiu’l-Kebîr adlı eser Cem‘u’l-Cevâmî’ olarak da bilinmektedir. Hadis sahasında en geniş eserlerden biri olan bu kitap yaklaşık 40.000 hadisi içermektedir. Kitap 9 cilt olarak piyasada bulunmaktadır.

– el-Fethu’l-Kebîr

Suyûtî, el-Camiu’s-Sağîr adlı eserine ilave olarak hadisleri topladığı ez-Ziyâde ala kitâbi’l-cami’i’s-sağîr adlı bir eser telif etmiştir. Yusuf en-Nebhânî, bu eseri el-Camiu’s-sağîr’e eklemiş ve bu yeni esere el-Fethu’l-kebîr fî zammı’z-ziyâde ile’l-cami’i’-sağîr adını vermiştir. Alfabetik olarak oluşturulmuş bu eserde, hadislerin sıhhat durumlarını gösteren rumuzların hazfedilmiş olmasının sebebi anlaşılamamıştır.

– Râmûzu’l-Ehâdîs

Mutasavvıf ve hadisçi Ahmed Ziyaeddin Gümüşhânevî tarafından mevcut hadis kitaplarından 33 kaynağa başvurarak derlenmiş ve senedleri hazfedilerek telif edilmiştir. Eser alfabetik sıraya göre tertib edilmiş 7101 hadisi içermektedir. Az da olsa uydurma olanlar dahil, her türlü hadisin yer aldığı Râmuz’da her hadisin alındığı kaynak ya da kaynaklar gösterilmektedir.

– Kunûzu’l-Hakâik

Hadisleri alfabetik sıraya göre ihtiva eden eserlerden biri de Abdürraûf el-Münâvî’nin bu eseridir. Yaklaşık 44 hadis kaynağından derlenmiş olan bu eser birçok defa basılmıştır.

b. Miftahlar

Sonraki alimlerden bazıları çeşitli kitaplar için hususi fihristler ve miftahlar hazırlamışlar, bu eserler içerisinde yer alan ve aranan hadislerin kolayca bulunmasını sağlamak ve araştırıcıya vakit kazandırmak amacıyla hadisleri harf sırasına göre dizmişlerdir. Bu türden çalışmalar, çok önceleri basılmış olan ve tahkikli yeni baskıları yapılmayan hacimli klasik eserler üzerine yapılmak suretiyle, onların kullanımını da kolaylaştırmaktadır.

Bu türden çalışmaların hadisle ilgili olarak Türkçedeki en güzel örneklerinden biri Mücteba Uğur ve Cemal Sofuoğlu tarafından hazırlanan Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi ve Şerhi Kılavuzu isimli çalışmadır.

– Miftâhu’s-Sahihayn

Buharî ve Müslim’in sahihleri üzerine bu çalışmayı Muhammed eş-Şerif b. Mustafa et-Tokâdî yapmıştır. Eserde, Buhârî ve Müslim’deki kavlî hadisler ilk kelimelerine göre alfabetik olarak verilmiş, karşılarında da kitap ismi ve bab rakamları, cilt ve sayfa numaraları gösterilmiştir.

– Miftâhu’l-Menheli’l-Azbi’l-Mevrûd

Ebu Davud’un Sünen’i üzerine yazılmış ancak müellifinin vefatı sebebiyle yarım kalmış bu şerhin hadislerine ve konularına göre alfabetik olarak hazırlanmış eserdir.

– Miftâhu’t-Tertîb li Ahâdîsi Târîhi’l-Hatîb

Seyyid Ahmed el-Ğumarî’ye ait bir eserdir. Hatîb el-Bağdâdî’nin Tarîh-u Bağdat adlı eserinde geçen 4500 hadis için fihrist olarak kaleme alınmıştır.

– el-Buğye fi Tertîbi Ahâdîsi’l-Hılye

Seyyid Abdülaziz el-Ğumarî’nin yazdığı bir eserdir. Müellif yaklaşık 90 sayfalık bu eserinde Ebu Nuaym el-İsfahânî’nin 10 ciltlik basılmış olan Hilyetü’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Asfiyâ adlı muazzam eserindeki hadisleri ve rivayetleri tesbit ve tertib etmiştir. Bu fihristte yaklaşık 5.000 hadis bulunmaktadır. Esasında bir rical kitabı olan Hılye’de bu hadisler şahısların biyografileri arasında senedli olarak zikredilmiştir. Ğumarî’nin yaptığı bu çalışmayla araştırmacı Hılye’deki hadislere kısa sürede ulaşabilmektedir.

– Fihrist Li Ehâdîsi Sahih-i Müslim

Muhammed Fuad Abdulbaki tarafından Müslim üzerine hazırlanmış bir fihristtir. Bu çalışma Müslim’in Sahih’i ile birlikte basılmıştır. Müellif bu fihristinde ilk harfine göre alfabetik sıraya göre dizdiği hadislerin baş kısmını vermekte ve hemen karşısında hadisin bulunduğu cilt ve sayfa numarasını ilave etmektedir.

– Miftâhu’l-Muvatta’

Muhammed Fuad Abdulbaki tarafından Muvatta’a hazırlanmış bir fihristtir. Bu eserinde Müslim’in Sahih’i üzerine yaptığı fihrissteki usûlünü takip etmiştir. Muhakkık’ın yaptığı numaralamaya göre Muvatta’ 1812 hadis ihtiva etmektedir ve bunların 827’si kavli hadislerdir. M.Fuad Abdulbaki hazırladığı fihristi eserin sonuna eklemiştir.

– Miftâhu Sünen-i İbn Mâce

İbn Mâce’nin Sünen’ine hazırlanan bu fihrist de Muhammed Fuad Abdulbaki’nin çalışmasıdır. Kütüb-i sitte’nin diğer kitaplarında olduğu gibi M. Fuad Abdulbaki bu eserin de tahkikini kendisi yapmıştır. Tahkikini gerçekleştirdiği eserlere faydalı olabilecek fihristler hazırlayıp kitabın sonuna ekleyerek o eserden azami derecede istifadeyi sağlamış olmaktadır.
Muhakkık’ın yaptığı numaralandırmaya göre İbn Mâce’de 4341 hadis bulunmaktadır.

c. Meşhur Rivayetleri Toplayanlar

Halkın dilinde dolaşan meşhur rivayetleri toplayan eserler bize o rivayetin ne olduğunu gösterecektir. Çok meşhur olan ve dilden dile söylenegelmiş sözlerin toplandığı bu kitaplarda aradığımızı bazen; sahih, hasen ve zayıf hadis olarak bazen de; hadis olmadığını görürüz.

– el-Mekâsıdü’l-Hasene

Sehâvî diye meşhur olan Muhammed b. Abdurrahman telif ettiği el-Mekâsıdü’l-hasene fi beyâni kesîri’m-minel ehâdîsi’l-müştehireh ale’l-elsine adlı tek ciltlik bu eserde 1356 rivayet incelemeye tabi tutulmuştur. Alfabetik olarak incelenmiş olan rivayetler kitabın sonunda bir tertib içinde ayrıca sunulmuştur. Kitap tertip ve içerik olarak Aclûnî’nin Keşfu’l-hafâ’sına benzemektedir.

– Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs

Müellifi İsmail b. Muhammed el-Aclûnî’dir. Aclûnî’nin birçok eseri içinde Keşfu’l-hafâ bugün en yaygın olanıdır. Müellif, dillerde dolaşan rivayetler konusunda mevcut birçok eserden her birinin bir başkasında bulunmayan niteliklere sahip olduğunu tesbit etmiş ve konuya ait eserlerin özelliklerini bir araya toplamak için bu eserini kaleme almıştır.

İki cild halinde matbu olan kitap 3281 rivayeti incelemektedir. Eserde rivayetler alfabetik olarak tertib edilmiştir. Ancak bu tertib çok tiziz yapılmadığından aranan rivayete, bulunması gereken yerin biraz öncesinde veya sonrasında rastlamak mümkündür.

– Esne’l-Metâlib (PDF)

Esne’l-Metâlib fi Ahâdisi Muhtelifi’l-Merâtîb kısa ve yararlı bir eserdir. el-Hût diye meşhur Muhammed

b. Derviş bu eseri, Sehâvî’nin mezkur kitabını ihtisar eden Abdurrahman ed-Deyba’nın eserinden seçerek oluşturmuş ancak kendisi de ilavelerde bulunmuştur.

Aslında müellifin oğlu Abdurrahman, babasının ölümünden sonra onun eserine birçok ilavelerde bulunmuş ve kullanımının kolaylaşması için bütün eseri harf sırasına göre tertib etmiştir. Esere bu adı veren de odur. Eserde 1784 rivayet incelenmiştir.

Konkordans’da Bir Hadis Bulma Örneği

Bir hadis duyduk, ancak ondan birkaç kelime aklımızda kaldı. Hadisin kütüb-i tis‘a’da geçtiğinden eminsek, bu hadisin kaynağını bulmak için Konkordans’a bakabiliriz.

Misal
رَغْبَةً

Kelimesi aklımızda kalan bir kelime olsun. Kelimeyi oluşturan harfleri bulalım.
ر غ ب

Alfabetik özelliğini de dikkate alarak bu yapıdaki fiilin Konkordans’ın 2. cilti 275. sayfada buluyoruz. Bu sayfadaki kelimelerin fiil yapısındaki kelimelere ayrıldığını görüyoruz. Takip eden sayfanın ortalarında (رَغْبَةً) kelimesini buluyoruz. Araştırmaya devam ediyoruz. Kitapta kelimenin içinde geçtiği hadisten bir bölüm verilmiş. O bölümden bulmaya çalıştığımız hadisi iyice tesbit etmiş oluyoruz. Sayfanın ikinci sütununun ortalarına doğru (وَأَلْجَأْتُ ظَهْرِى إِلَيْكَ رَغْبَةً وَرَهْبَةً إِلَيْكَ) cümlesini görünce aradığımız hadisin bu olduğunu anlıyoruz. Bu cümlenin karşısında şu bilgiler bulunuyor:
خ وضوء 75، دعوات 5، 6، 8، توحيد 34
م ذكر، 56، 57
د ادب 98
ت دعوات 16
جه دعاء 15
دي استئذان 51
حم 4، 285، 290، 292، 296، 299، 300، 302

Şimdi bu rumuz ve rakamların ne anlama geldiğini öğrenelim. Kitabın her sayfasının altında, bu eserde rivayeti bulunana dokuz hadis kitabının (kütüb-i tis‘a) rumuzu ve bunların hangi kitaba ait olduğu yazılıdır. Buna göre
خ = Buhârî
م = Müslim
د = Ebu Davud
ت = Tirmizî
جه = İbn Mâce
دي = Dârimî
حم = Ahmed b. Hanbel’in Müsned’ini göstermektedir.

Bu bilgi ışığında hadisin nerelerde geçtiğini öğrenmeye çalışalım.
– Buhârî’nin Vudu bölümünün (kitab) 75. babında, Deavât bölümünün 5, 6 ve 8. bablarında ve Tevhid bölümünün 34. babında

– Müslim’in Zikir bölümünün 56 ve 57. hadislerinde
– Ebu Davud’un Edeb bölümünün 98. babında
– Tirmizî’nin Deavât bölümünün 16. babında
– İbn Mâce’nin, Dua bölümünün 15. babında
– Dârimî’nin İsti’zân bölümünün 51. babında
– Ahmed’in Müsned’inin 4. cilt 285, 290, 292, 296, 299, 300, 302. sayfalarında geçmektedir.

Kitapta gösterilen yerleri kaynaklarından bulabilmek için elde bulunan kaynak kitabımızın Konkordans’a uygun numaralanmış olduğundan emin olmamız gerekiyor. İşaret edilen yerlere bakıp aradığımız hadisi rahatça bulabiliriz.

(7285)