Siret Yazımında Ayet ve Rivayetlerin Kullanımında Görülen Problemler

İslami ilimlerin birçoğunda olduğu gibi, Kur’an-ı Kerim ve hadislerin siretin en temel kaynakları olduğunda şüphe yoktur. Her Müslüman alim bunu teoride kabul etmekle birlikte, ne yazık ki siret yazımcılığında ayetlere ve rivayetlere yaklaşımda bir takım problemler görülmektedir. Biz bu konferansımızda, siret yazımcılığında ayet ve rivayetlerin kullanımında düşülen bazı önemli sorunlara işaret etmek istiyoruz. Sınırlı vakit nedeniyle her bir probleme sadece birer örnek vermekle yetineceğiz. Burada kısaca verilen örneklerin isabetli olup olmadığı tartışılabilirse de, alt başlıklarla işaret edilen sorunların önemli olduğunda şüphe yoktur. Şayet bu vesileyle söz konusu sorunlara dikkat çekmeyi ve bu konularda tartışılmasını sağlayabilirsek kendimizi bahtiyar hissedeceğiz. Sunumumuz ayetler ve rivayetler olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır.

I. Kur’an Ayetleri

a. Kur’an’ın kronolojik olarak okunmaması

Siret yazımcılığında prensipte ilk olarak Kur’an’a başvurulması gerektiği herkesçe malumdur. Ancak, bu alandaki çalışmalara bakıldığında maalesef konuya yeterince metodik yaklaşılmadığı, Kur’an-ı Kerim’in nüzul sırasına göre okunmadığı görülmektedir. Değişik sebep ve vesilelerle peyderpey inen ayet ve surelerin içeriklerine bakıldığında, inen bu vahiylerin Peygamber Efendimizi ve sahabe neslini nasıl inşa ettiği, nasıl bir toplum oluşturduğu daha kolay anlaşılacaktır.

Kanaatimizce ancak nüzul sırasına dayalı böyle bir metodik okumadan sonra Kur’an’a dayalı bir peygamber anlayışı kazanılacaktır. Buna göre müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı tepkilerini, ithamlarını, iftiralarını, isteklerini dile tek tek getiren Kur’an, “Cahilî peygamber tasavvurunu” reddetmekte ve onun yerine yeni bir tasavvur ortaya koymaktadır. Tevhide dayalı, dengeli, ölçülü, örnek olan ve kısaca “Beşer-Rasul” diye nitelendirilen bu peygamber anlayışına da “Kur’anî Peygamber Tasavvuru” diyebiliriz. Kronolojik bir okumadan sonra gerek risalet öncesi, gerekse risalet sonrası Hz. Peygamber’in hayatına sihhatleri tartışmalı çeşitli rivayetlerden evvel, Kur’an’ın sarih ayetlerine dayalı bir bakış gerçekleşebilecektir. Nitekim şu ayet-i kerimeler, Mekke müşriklerinin peygamber algılarını gösterdiği kadar, nakledilen birçok rivayetin aksine Hz. Peygamber’in risalet öncesi hayatının ne denli sade, tabii ve mütevazı geçtiğinin de tescili niteliğindedir.

b. Geleneksel bilgilerin Kur’an-ı Kerim’e söylettirilmesi

Siret yazımcılığında karşılaştığımız önemli hatalardan birisi, geleneksel bilgilerin Kur’an-ı Kerim’e söylettirilmesidir. Çeşitli rivayetlere dayanan ve geleneksel siret kaynaklarının birçoğunda benimsenen bazı bilgiler, zaman içerisinde Kur’an ayetleriyle de ilişkilendirilerek Kur’an’a dayandırılmaktadır. Bunun en ilginç ve yaygın örneği Enes b. Mâlik tarafından nakledilen şerh-i sadır hadisesidir. Oysa bu suredeki “şerh-i sadr” tabiri, “göğsün-gönlün açılması, genişletilmesi” anlamında, çeşitli ayetlerde geçen bir kullanımdır. Bunun zıt anlamı olarak da “dıyk-i sadr” yani “göğsün-gönlün daralması” kullanılmaktadır.

c. Geleneksel rivayetlerin/bilgilerin Kur’an ayetlerine tercih edilmesi

Siret kitaplarında yer alan veya sözlü popüler kültürde çok yaygın olan öyle hikayeler vardır ki, bunları nerdeyse büyük-küçük herkes öğrenmektedir. Küçüklükten beri anlatılagelen bu kıssalar, nerdeyse Kur’an ayetlerinin dahi önüne geçmektedir. Bunun en güzel örneği ise Hz. Peygamber’in, dostu Ebu Bekr ile birlikte Sevr Mağarası’nda saklanışını anlatan Tövbe 40. ayet ve bu konudaki rivayetlerdir.
Sevr sahnesi mezkur ayette gayet açık bir şekilde anlatılmasına rağmen, asırlardır bu ayetler neredeyse göz ardı edilmiş ve popüler kültürde egemen olan anlatım adeta bu ayeti bize unutturmuştur. Çeşitli kitaplarda yer alan örümcek ve güvercin rivayetleri Sevr Mağarası kıssasının en önemli unsurları haline gelmiştir. Oysa Yüce Allah bu ayet-i kerimede sevgili kulunu “görünmez ordularla” desteklediğini söylemekle yetinmiştir. Kur’an’da birkaç defa geçen işbu “görünmez ordular” rivayetlerin dilinde “güvercin ve örümcek” olmuştur. Hatta daha sonraki kitaplarda örümcek ve güvercin tasvirlerine Hz. Ebu Bekr’i ısıran yılan figürü de katılarak Sevr Mağarası daha gizemli, efsanevi hale getirilmiştir.

d. Kur’an ayetlerinin çeşitli rivayetler istikametinde yorumlanması

Bir başka problem de, ayetlerin yorumunda bazı rivayetlerin etkin olması ve bu rivayetler istikametinde yorumlar yapılmasıdır. O kadar ki, ilgili ayetlerin anlaşılması ve yorumlanmasında -Arapça gramer yapısına ters düşse dahi- kaynaklarda yer alan bazı rivayetler öne çıkmakta ve o konuda belirleyici olabilmektedir. Bunun en güzel örneği de Tövbe 80. ayete rağmen Hz. Peygamber’in münafıkların reisinin cenaze namazını kılması meselesi oluşturur. Bu rivayetler, Buhârî ve Muslim gibi sahih kaynaklarımızda mevcut olmasına rağmen, özellikle Hz. Peygamberin 9. Tevbe 80 ayetinden bu şekilde muhayyerlik anlamı çıkarmış olamayacağı, dolayısıyla bu ayete dayanarak İbn Übey’in cenaze namazını kılmış olamayacağı noktalarından hareketle birçok alim tarafından eleştirilmiştir.

e. Kur’an ayetlerinin göz ardı edilmesi

Teorik olarak, siret yazımcılığında da en birincil kaynak Kur’an olarak kabul edilmektedir. Erken dönem Siret ve Meğazi kaynaklarına bakıldığında konularla ilgili birçok ayetlere yer verilmiştir. Ancak özellikle son dönem çalışmalarında bu durum değişmiş, asırlardır nakledilegelen rivayetler, bazı ayetleri geri plana itebilmiştir. Mesela, Bedir Savaşı’na çıkış öncesi sahabe arasında yaşanan tartışmalardan bahseden Enfal Suresi 5-8. ayetler genellikle zikredilmediği halde, Allah’ın gönderdiği ilahi yardımları anlatan 9-12. ayetler mutlaka kaydedilmektedir.

f. Ayet-Rivayet uyumsuzluğu

Siret yazımcılığında görülen önemli hatalardan biri de aynı konuda zikredilen ayet ile rivayet arasındaki uyumsuzluktur. Sözgelimi ayet Mekke’de nazil olmuş, bahse konu olan olay ise Medine döneminde yaşanmıştır. Ancak aradaki bu zaman farkını göz ardı edenler benzer konudan söz edildiğini düşünerek ayet ile rivayet arasında doğrudan bir bağlantı kurmuşlar ve ilgili olayı benzer bir ayetin nüzul sebebi olarak zikretmişlerdir.

Bu konuda ilginç bir örnek Hz. Peygamber’in, amcası Hamza’ya Uhud’da yapılanları gördükten sonra müsle yapmak istemesi ve bunun üzerine Nahl Suresi 126. Ayetin indiğinin belirtilmesidir.

II. Hadis Rivayetleri

Siret yazımcılığında Kur’an ayetlerinden sonra en önemli kaynaklar şüphesiz ki rivayetlerdir. Başta hadis kaynaklarındakiler olmak üzere rivayetlerin kullanımında da birçok problem görülmektedir. Kaynağı ve sıhhati ne olursa olsun neticede herbiri bir “rivayet” olan bu veriler de sübut ve delaletleri açısından sağlıklı bir şekilde metodik olarak değerlendirilmelidir.

Siret yazımcılığında rivayetlerin kullanımında görülen en önemli sorunlar arasında normal şartlarda meydana gelmiş bir olayı vahiyleştirme, mucizeleştirme, mübalağalı anlatım, efsaneleştirme, genişletme-genleştirme ve mecazi ifadeleri hakikatleştirme gibi başlıkları sıralayabiliriz.

a. Vahiyleştirme

Bu problemlerin başında herhangi bir olayda beşeri bir ihbar olduğu halde, bunun “ilahî ihbar” şeklinde takdim edilmesi gelmektedir. İlahi ihbar ise, ya doğrudan Allah tarafından bir çeşit vahy ile bilgilendirme yahut Cebrail’i göndererek haber verme şeklinde gerçekleşmektedir. Buna dair en ilginç misal, müşriklerin Hz. Peygamber’e düzenleyecekleri suikastin haber verilmesi rivayetleridir.

b. Mucizeleştirme

Kaynağı ne olursa olsun yukarıda sözü edilen suikast ihbarından sonra Allah Rasulü’nün yapması gereken hiç şüphesiz gerekli tedbirleri almasıydı. Hemen işe koyulan Peygamberimiz, herkesin kaylule uykusunda olduğu bir öğle vakti doğru Hz. Ebu Bekr’in evine gitmiş ve hicret yolculuğunu birlikte planlamışlar ve gerekli hazırlıkları da onun evinde yapmışlardır. Güvenilir rivayetlerden anlıyoruz ki bu iki hicret yolcusu, Sevr Mağarası’na oradan ve öğle vakti geçmişlerdir. Oysa yaygın rivayetlerde hicret çıkışı geceleyin Hz. Peygamber’in evinden gerçekleşmiş; Allah Rasulü, evin çevresini saran suikastçilere Yasin Suresi’nin 9. Ayetini okuyup başlarına toprak serperek bir nevi mucize göstermiş ve uyuyakalan adamların arasından görünmeden çıkıp gitmiştir.

c. Harikuladeleştirme

Siret yazımcılığında görülen bir başka sorun da, tabii olan bazı hadiselerin, bir şekilde harikulade hale getirilerek sunulmasıdır. Bunun en güzel örneklerinden birisi, Hz. Peygamber’in sünnetli mi doğduğu, yoksa sonradan mı sünnet ettirildiği meselesidir.

Bazı rivayetler, O’nun sünnetli ve göbeği kesik olarak doğduğunu haber verirken, bazı rivayete göre ise, dedesi Abdulmuttalip O’nu doğumunun yedinci günü bir ziyafet vererek sünnet ettirmiştir. Üçüncü bir rivayet ise, sütannesi Halîme’nin yanındayken kalbini yarmaya gelen melekler tarafından hatta bir rivayete göre Cibril tarafından sünnet edilmiştir.

d. Efsaneleştirme

Siret günlerinde yaşanan bazı normal hadiselerin, zaman içerisinde olağanüstü hallere dönüştürüldüğü hatta efsaneleştirerek anlatıldığı da görülmektedir. Mesela Gavres adlı bir bedevi ile Hz. Peygamber arasında yaşanan olay bunun için güzel bir örnektir. Adı Du’sûr olarak da geçen bu şahsın kılıcı nasıl bıraktığı kaynaklarda farklı anlatılmaktadır. Hadis kaynaklarındaki rivayetlerde olay ya tabii şekilde yahut oradaki sahabilerin adamı açıkça tehdit ettikleri ve adamın bundan dolayı kılıcını bıraktığı anlatılmakta; tarih kaynaklarında ise kılıcı Cebrâil’in gelip adamın göğsüne vurmasıyla düşürdüğü anlatılmakta ve olay efsaneleştirilmektedir.

e. Mübalağalı Anlatım

Bu konuda bir ara vahyin kesilmesi üzerine çok üzülen Hz. Peygamber’in kederinden dağların zirvelerine çıkıp intihar teşebbüsünde bulunduğuna dair rivayetler iyi bir örnektir.

f. Mecazi ifadeleri hakikatleştirme

Arabın en fasihi olan Allah Rasulü’nün, konuşmalarında elbette mecaz, kinaye, teşbih, istiare, telmih vb. çeşitli edebi sanatları kullandığı herkesçe malumdur. İlerleyen asırlarda hadislerde geçen bazı edebi ifadelerin yanlış anlaşıldığı görülebilmektedir. Buna dair en güzel örnek Hz. Peygamber’in hendek kazarken çok fazla acıktığını dile getiren mecazi bir ifadenin çok yaygın olarak “karnına taş bağlama” şeklinde hakikat gibi anlaşılmasıdır.

g. Lügavi ifadeleri istilahi şekilde anlama

Hadis metinlerindeki bazı kelimelerin, lafzi anlamlarıyla değil de, ıstılahi anlamlarıyla anlaşılması da bazı yanlış anlaşılmalara yol açmış ve bu durum muahhar kaynaklardaki rivayetlere de yansımıştır. Mesela bir rivayette yer alan “fe ûhıye ileyhi” ifadesi “Oradakilerden birisi tarafından Hz. Peygamber’e ‘elini tahılın içine sok diye işaret edildi” şeklinde anlaşılması daha uygun ve makul iken “O’na vahyedildi” şeklinde anlaşılmıştır.

SONUÇ

Siret yazımcılığının en başta gelen sorunlarından birisi kaynak kullanımıdır. Siret yazarlarının, asırlardır tevarüs ettikleri malumatı aynen tekrarlama yerine, bilimsel verilere dayalı metodik bir siret yazımcılığına ağırlık vermeleri gerekmektedir. Bu noktada araştırmacıların her şeyden evvel sağlam bir “kaynak bilinci” kazanmaları gerekmektedir.

Kur’an, siret yazımcılığında en temel kaynak olmalıdır. Siret konularıyla ilgili doğrudan ayetler her ne gerekçeyle olursa olsun göz ardı edilmemeli, atlanmamalıdır.

Her ne kadar Kur’an, Hz. Peygamber’in siretini anlatan bir kitap değilse de, Allah Rasulü ile ilgili yüzlerce ayet, metodik bir şekilde okunduğunda sağlıklı bir siret yazımcılığı için yeterli bir zemin oluşturmaktadır.

Kur’an ayetleri mutlaka nüzul sırasına göre okunmalı ve Kur’an’a dayalı bir Peygamber anlayışı kazanılmalıdır. Elde edilen bu anlayış, çeşitli rivayetleri değerlendirmede adeta bir mihenk taşı (kıstas) olmalıdır.

Çeşitli konuları işlerken, ayet-rivayet uyumuna dikkat edilmeli, farklı bağlamlardaki ayetlerle rivayetler yapay bir şekilde ilişkilendirilerek siret yazımcılığında yanlışlıklara sebep olmamalıdır.

Geleneksel kabuller, yanlı ve yanlış yorumlarla Kur’an ayetlerine söylettirilmemelidir. Bu konuda ayetlerin delaletleri dikkatle anlaşılmalı, çeşitli rivayetler doğrultusunda bağlamından kopartılmadan okunmalıdır. Birçok siret kitabında olduğu üzere, rivayetler, ayetleri gölgede bırakmamalı, ayetler esas olmalı, bu ayetlere uygun rivayetlerle siret zenginleştirilmelidir.
Siret yazımcılığında, menkul ile ma’kul arasındaki tercihte Kur’an, Sünnet ve Siret bütünlüğü esas alınmalıdır. Olaylara parçacı bir yaklaşımla değil, bütüncül olarak yaklaşılmalıdır.

Geçmişte revaçta olan mübalağalı anlatımlara dikkat edilmeli, makul ve gerçekçi anlatımlar varken, oldukça zayıf rivayetlere dayalı abartılı anlatımlar öncelenmemelidir. Bilhassa normal şartlarda yaşanmış tabii olayların, zaman içerisinde vahiyleştirilmesi, mucizeleştirilmesi, harikuladeleştirilmesi, efsaneleştirilmesi, genişletilmesi-genleştirilmesi gibi mübalağalı anlatımlara dikkat edilmelidir.

İster hadis kitaplarında olsun, isterse tarih kitaplarında olsun her türlü rivayet bugün yeniden tenkit süzgecinden geçirilmelidir. Asırlardır Müslümanlar arasında çok yaygın olan çeşitli rivayetler metodik bir biçimde sorgulanmalıdır. Bir rivayetin çok yaygın olmasının, onun sahih veya gerçek olduğunu göstermeyeceği gerçeği unutulmamalıdır.

(823)